Anarchisme.nl

Deze pagina is alleen-lezen. Je kan de broncode bekijken maar niet veranderen. Neem contact op met de beheerder als je denkt dat dit niet klopt.
====== Anarchisme en recht VI - Het kritisch en constructief potentieel van het anarchisme ======
//Door [[Thom Holterman]]//

  * Verschenen: 2012
  * Bron: [[De AS]], 40ste jaargang, nummer 179

Dit is het zesde artikel geschreven in een reeks van zes artikelen over Anarchisme en Recht door Thom Holterman in nummer 179 van De AS. 

Naar het eerste artikel uit de reeks: [[Anarchisme en recht I - Het Anarchisme als bron van vrijheidslievende ideeën]].

----

====== Anarchisme en recht VI - Het kritisch en constructief potentieel van het anarchisme ======

//Het anarchisme is een ‘bron’ met een zeker// potentieel.// Men kan in de omgeving van die
bron de denkbeelden opdoen om gevestigde sociale situaties te deconstrueren en om opgelegde
structuren bloot te leggen. In dat geval spreek ik over het// kritisch potentieel //van het
anarchisme. En de economische situatie in de wereld verschaft een uitgelezen gelegenheid
die te benaderen vanuit het perspectief van dat potentieel.//

//Nadat de banken zich in 2008 hebben weten te ontdoen van hun onverteerbare kredietlasten
en de staat daarbij als absorptiesysteem diende, zijn de ‘Schurken zonder Grenzen’ onvermoeid
over gegaan tot de orde van de dag: graaien.[1]
De samenleving moet maar de overgenomen
schuldenlast verwerken. Anno 2011 zien we dat in dit kader sommige banken worden
genationaliseerd (Dexia Bank België door de Belgische staat; Proton Bank door de
Griekse staat). Ondanks dat al: geen kijk op revolutie. De dempingsfunctie van het politieke
systeem in samenwerking met staatsrepressie, gestoeld op statelijke recht, hapert niet.//

Het anarchisme zal zich dan ook vooral
als ‘kritisch potentieel’ manifesteren.
Het accent zal liggen op de analyse van
de wijze waarop het politieke subsysteem
zijn greep op de sociale orde weet
te continueren. Die ‘greep’ manifesteert
zich, afhankelijk van de sociaal-economische
situatie, op uiteenlopende wijzen.
Dat wil zeggen, in de loop van de
vele jaren zijn er ‘transformatieprocessen’
te signaleren.

Een van de scherpzinnigste pogingen
om het bestaan ervan te beschrijven, leverde
Johannes Agnoli. Omdat hij niet
een statische beschrijving geeft van de
stand van zaken van toen, leest zijn //De
transformatie van de demokratie// uit 1967
(Nederlandse vertaling: 1971) alsof het
onlangs is geschreven.

De kern van Agnoli’s gedachte vindt
men in het begrip //involutie// en beschrijft
wat er aan de hand is als de basisconflicten
in een kapitalistische maatschappij
niet zijn opgelost. Die basisconflicten
doen zich in zijn diagnose dáár voor,
waar er geen gelijke toegang tot en deelname
in de materiële bronnen van de
maatschappij is. De poging van ‘de politiek’
om dit zo te houden maakt dat de
maatschappij met involutie van doen
krijgt, dat wil zeggen met afbraak en
verzwakking van democratische en juridische
instituties. Daarbij vindt het ‘systeem’
steeds huurlingen om in gevallen
waarin dat nodig wordt geacht, druk uit
te oefenen met geweld en intimidatie.[2]

Aldus slaagt het ‘systeem’ in de disciplinering
van velen en de marginalisering
van bepaalde groepen. Dit alles geheel
in lijn met de trend van permanente uitbreiding
van staatsveiligheidsstructuren.
Hier is van een constante sprake,
want ik denk aan een periode van meer
dan een eeuw, lopend van de tijd van de
‘worgwetten’ (1893-1894) tot en met de
tijd van de affaire Tarnac (2008 tot heden),
een affaire die zich heeft kunnen
voordoen op grond van wat ik contrasubversieve
criminologie noem.[3]
In anarchistische kring heeft dit facet bijvoorbeeld
aanleiding gegeven tot de
discussie over: //leven in de uitzonderingsstaat//.[4]

Het is onvermijdelijk dat hier de term
//fascisme// valt.[5]
Waar Agnoli van fascisme
spreekt, gaat het bij hem over specifieke
juridisch-institutionele elementen, die
samenhangen met ‘leiderschap’, met
‘sterk staatsgezag’, met de ‘autonomie’
van de staat ten opzichte van de maatschappij.
Als hij kapitalisme en fascisme
met elkaar in verband brengt, is het niet
om te betogen dat het kapitalisme het
fascisme ‘wil’. Wat het wil is de politieke
garantie van zijn winst. Het wordt dus
bekeken in termen van zijn ‘functionaliteit’.
Wat stelde Agnoli vijfenveertig jaar
terug vast met het oog op deze zienswijze?

Een essentieel bestanddeel van de politieke
staat wordt uitgemaakt door twee
elementen die elkaar veronderstellen.
Het eerste element is dat van de economische
concentratie en maatschappelijke
oligarchisering. Oligarchie is impliciet
aan georganiseerde macht (bijvoorbeeld
in grote politieke partijen). Een
volk dat zijn macht ‘overdraagt’ (aan
politieke partijen) verliest zijn soevereiniteit.
Agnoli bedient zich hier voor zijn
zienswijze ondermeer van hetgeen de
Duitse socioloog Robert Michels (1876-
1936) aannemelijk maakt in zijn boek
over het partijwezen.[6] Ook de Engelse
anarchist Colin Ward legt in de jaren
zestig van de twintigste eeuw al uit hoe
je Proudhon en Bakoenin vanwege hun
kritiek op de parlementaire en socialistische
theorie kan zien als voorlopers van
Michels. Ward voegt hieraan toe dat zijn
oligarchietheorie telkens weer door de
praktijk wordt bevestigd.[7]

Het tweede element is dat van de consolidatie
van de //oligocratische// positie van
organisaties die in de verstatelijkte partijen
zijn vertegenwoordigd. Agnoli acht
hiermee in overeenstemming, dat het
perspectief op een crisis de wisselwerking
stimuleert tussen enerzijds de
drang om de bevoegdheden en macht
van de staat uit te breiden (zo men wil:
het machtsstreven van de politici) en anderzijds
het verlangen naar een extra
waarborg van de gevestigde maatschappelijke
orde. Dit laatste eventueel in de
vorm van een politiestaat, dat wil zeggen
een desnoods //gewelddadige garantie
van bestaande privileges//.

Agnoli voegt hier aan toe, dat hoever
het moderne kapitalisme zich ook van
het fascisme verwijderd moge hebben:
het prefascistisch liberale roepen om de
‘sterke staat’ herhaalt zich op een postfascistisch-neoliberale
wijze. Het concretiseert
zich in de bereidheid van de
geprivilegieerden om zelf offers te brengen
en zichzelf te besnoeien, als daardoor
de vrijheid beter kan worden beschermd.
Zo worden delen van de eigen
zeggenschap over de productie aan
staatsinstanties overgedragen, aldus
Agnoli.[8]

In dit perspectief gezet maakten we in
2008 mee waartoe vele banken in grote
delen van de wereld in ruil voor zekerheid
omtrent hun bestaan (ontvangen
van staatssteun), bereid waren te doen
(zich tijdelijk ten aanzien van bepaalde
handelingen onder staatscuratele plaatsen).
Tevens werd hiermee, opnieuw, de
functionaliteit van de //staat// bevestigd:
//absorptie van overgedragen problemen// (de
bufferfunctie), waarna alles bij het oude
kan blijven. Het doel is het ‘systeem’ intact
te houden met alle nodig geachte
middelen, inclusief intimidatie, dat wil
zeggen met maffia-methodes.

Het verzet dat zich aftekent na een dergelijke
analyse van de situatie, heeft een
subversief karakter. Agnoli heeft dat uiteraard
onderkend. Dat blijkt uit bijdragen
van hem in de jaren zestig en zeventig
en het weerklinkt tot in zijn afscheidscollege
als hoogleraar politicologie
aan de Vrije Universiteit Berlijn (winter
semester 1989-1990). Beginnend in
de bijbelse (Eva)[9]
 en mythologische sfeer
(Prometeus en Antigone) doorlopend
tot in het heden, is Agnoli op zoek gegaan
naar sporen van subversiviteit.
Daarbij wijst hij erop, mede aan de hand
van subversieve denkers als Spinoza en
Bakoenin, wat het betekent de oppositie
tegen heerschappij en uitbuiting in de
praktijk te brengen en deze tegelijk te
overdenken.[10] De analyse van Agnoli
beschouw ik als een van de samenstellende
elementen van het kritisch potentieel
van het anarchisme.

Hij neemt in dat geval de staat in het vizier.
Door diens functie als ‘demper’ te
beschrijven kan hij de transformatie van
de democratie nader uitwerken. Die
functie en de transformatie zijn verpakt
in statelijk recht. Dit maakt het mogelijk
om naast een fundamentele staatskritiek
ook een rechtskritiek te ontwikkelen.
Die zit mede verpakt in de verwerping
van statelijk recht (zie elders in dit nummer).

Inmiddels is duidelijk dat het kritisch
potentieel veel dieper en breder is opgebouwd
dan menig tegenstander van het
anarchisme voor mogelijk houdt. Bovendien
wordt het kritisch potentieel
geflankeerd door een //constructief potentieel//.
Daar ga ik nu op in.

Anarchistische auteurs hebben vanaf
ongeveer midden negentiende eeuw allerhande
constructieve beelden geprojecteerd
met betrekking tot een libertaire
maatschappij, zonder dat het een blauwdruk
levert. Wel vindt men beginselen
opgesomd zoals Colin Ward eens deed.[11]
Organisaties moeten zijn: vrijwillig,
functioneel, tijdelijk, klein. Daar komt
het federalistische beginsel bij als kern
van wat hij anarchistische sociale theorie
noemt. Anderen zullen spreken over
de theorie van de spontane orde. Dit
alles kan worden gedacht als geflankeerd
door anarchistisch recht… Elders
in dit nummer heb ik daar aandacht aan
besteed. Op die plaats heb ik niet gesproken
over //gerechtigheid// (justice) hoewel
dat had gekund, zoals bijvoorbeeld
Proudhon dit tot een van zijn leerstukken
heeft gemaakt.

Proudhon heeft getracht het recht zijn
geloofwaardigheid en zijn kracht terug
te geven (tegen de pervertering van het
wettelijke recht door de staat in). Die geloofwaardigheid
is aan de orde daar
waar bij hem gerechtigheid zijn intrede
doet. Schrijft hij niet: ‘opdat er tussen redelijke
mensen een samenleving is, zal
er een wederkerig raderwerk aanwezig
moeten zijn: dat kan slechts werken met
behulp van een ander beginsel, het mutualistische
beginsel van het recht’.[12]

Nu is gerechtigheid een containerbegrip.
De vraag is dus wat Proudhon
ermee voor heeft om het te gebruiken.
Het is in dit geval goed een onderscheid
te maken naar ethische elementen en
elementen van procedurele en functionele
aard. Wat de ethische kant aangaat,
verwijst Proudhon naar een oud (en ook
bijbels) beginsel: ‘doe anderen wat u wil
dat zij u doen; doe anderen niet wat u
niet wil dat zij u doen’ (door hem al geformuleerd
in zijn eerste grote werk,
//Wat is eigendom?// (1840)).[13] Redelijk handelende
mensen zullen dit beginsel tot
richtsnoer nemen in de omgang met elkaar.

Ik ben van mening dat de morele kant
van gerechtigheid meer het werkterrein
van rechtsfilosofen is. Ik houd mij, zonder
mij daarbij te bedienen van het gebruik
van het begrip gerechtigheid,
meer bezig met de theorie van het recht
en relevante organisatie- en bestuursproblemen
die het menselijk handelen
aangaan. Daarmee zit ik meer aan de
kant van de anarchistische sociale theorie.
Ook daar ben ik niet diep op in gegaan
omdat anderen dat reeds in voldoende
mate hebben gedaan. Wat dat
laatste betreft wil ik hier slechts één
tekst onder de aandacht brengen, te
weten het boek van de buiten Duitsland
weinig bekend geworden politicoloog
Rolf Cantzen. De titel ervan luidt
//Weniger Staat// – //mehr Gesellschaft//. //Freiheit//
– //Ökologie// –// Anarchismus// (Frankfurt a.
M., 1987; herdrukt).

Een van de uitgangspunten van zijn
tekst is dat het anarchisme niet één weg
verabsoluteert om een vrije maatschappij
te verwezenlijken en dat anarchisten
niet één maatschappelijke organisatievorm
voor de ware houden. Veeleer
gaat het hen erom verschillende machtsvrije
organisatievormen naast elkaar te
laten bestaan, die ik in het algemeen typeer
als ‘gelijken-systemen’. Hiërarchisch-centralistische
maatschappijstructuren
(met hun ‘Sire-systemen’)
worden afgewezen ten gunste van complementaire,
decentrale structuren, te
realiseren in devolutieve processen in
de maatschappij. Sprake is van een //anarchistisch
pluralisme//.

Aan het anarchisme ontleent Cantzen
dan libertaire perspectieven die zicht
geven op een anarchistisch gestructureerde
maatschappij. Vervolgens laat hij
zien hoe een bepaalde opvatting over
ecologie positief met het anarchisme in
verband is te brengen. Op soortgelijke
wijze heb ik in elders in dit nummer opgenomen
bijdragen getracht, binnen libertaire
perspectieven, een bepaalde
vorm van rechtsdenken in te passen en
op het bestaan van anarchistisch recht te
wijzen.

Vanzelfsprekend vergeet Cantzen niet
de anarchistische theorievorming en de
libertaire perspectieven in te zetten voor
een anarchistische kritiek op de bestaande,
kapitalistische, maatschappij. Daarbij
spreekt hij over de noodzaak van perspectiefwisseling,
in feite zoals ik dat
deed wat het statelijke en het niet-statelijke
recht aangaat. Het kritisch potentieel
van het anarchisme wint aan overtuigingskracht
door deze samenhang
met constructieve elementen. Libertaire
hervormingsconcepten laten zich zo ook
in gedeelten introduceren, bijvoorbeeld
om een parallelle libertaire economie tot
ontwikkeling te brengen.

De hervorming van de maatschappij is
in anarchistische kring beschreven met
behulp van beschouwingen over revolutie
en evolutie (Reclus)[14], over revolutie
in stadia van ‘utopieën naar topieën’
(Landauer)[15]. Het gaat daarbij om telkens
opeenvolgende ‘standen van zaken’,
gedacht zonder eindfase. Daarbij
wordt in de theorie van het anarchisme
//revolutie// slechts gerechtvaardigd, indien
zij tevens een //devolutie// is, een afwentelen
van gezag en geweld, zoals
Constandse dat formuleert.[16] Ik neem
van hem het gebruik van de term devolutie
over.[17]

Het verschijnsel hervorming waaraan ik
denk, verloopt via verschillende, samenlopende
deelprocessen. Het ene
proces betreft het afwentelen van de
oude vormen (devolutie), het andere betreft
het vooruitgrijpen naar, het reeds
uitwerken nu, van nieuwe vormen van
maatschappelijk leven (anticipatie).[18] De
laatste jaren zijn daarvoor ook de termen
prefiguratie en prefiguratief handelen
in zwang. Daarmee wordt bedoeld
dat men libertaire sociale relaties tot
ontwikkeling brengt binnen de bestaande
maatschappij, die daarmee vooruitgrijpen
naar een toekomstige maatschappij.[19]

In dat perspectief is ook het artikel in //Le
Monde libertaire// te begrijpen, getiteld
‘Maatschappijen tegen de staat’.[20] Wat
daarin tot uitdrukking wordt gebracht,
actualiseert Cantzen met een hedendaags
voorbeeld. Het beschrijft kort de
maatschappelijke reorganisatiestrijd van
de zapatisten[21] in de arme zuidelijke
deelstaten van Mexico. Ondanks onderdrukking
van regeringszijde (nationaal
zowel als federaal) en uitbuiting door
multinationals, hebben honderdduizenden
indianen in dat deel van Mexico een
vorm van zelfregering tot stand weten
te brengen. Met hulp van de zapatisten
zijn er autonome gemeenten opgezet
die bestaan naast de officiële gemeenten.
Tevens zijn scholen, gezondheidscentra,
culturele centra en vormen van
rechtspraak in het leven geroepen.

Het door hen opgezette bestuurssysteem
werkt met korte termijnen van vertegenwoordiging
(twee jaar voor zitting
in gemeenteraden; in andere organisaties
werkt het rotatiesysteem zelfs met
een termijn van enkele weken). In het
systeem wordt het terugroepingsrecht
gehanteerd. Aldus worden collectieve,
sociale taken in de structuur van een
netwerk van gemeenschappen ondergebracht,
die in hun gemeentelijke zelforganisatie
directe democratie en een
brede participatie van de plaatselijke bevolking
nastreven.

In feite leveren deze bestuurstechnische
elementen (basisorganisaties, gefedereerde
basisorganen, zittingstermijnen,
rotatiesystemen, terugroepingsrecht, et
cetera) onderdelen voor een anarchistisch
constitutioneel recht. Dit recht flankeert
die vorm van democratie (directe
democratie) die is losgemaakt van de
vorm (de indirecte) die het kapitalistische
winststreven veilig moet stellen,
door het afwentelen van statelijkheid.
//Menselijkheid// is nu de leidende factor.

Op de site van //¡Ya Basta!// is daarvoor een
beschrijving van Mathias Bienstman te
vinden, waaruit ik citeer: ‘De recente zapatistische
initiatieven op het vlak van
onderwijs, gezondheidszorg, media en
justitie kunnen ook de andersglobaliseringsbeweging
inspireren. Het blijkt
weldegelijk mogelijk om in de praktijk
de mens en niet de winst centraal te stellen.
(…) Als de indianen in Chiapas (een
zuidelijke deelstaat van Mexico) in hun
zelfgemaakte schapenwollen kleren
door de moderne winkelstraten van de
stad San Cristobal wandelen, lijken ze
achterlijk. Zo voelen ze zich vaak ook.
De overbodigen kunnen zich echter wel
nuttig en waardevol voelen als ze participeren
in een cultuur die andere zaken
waardeert dan de eindeloze consumptie.
Binnen zo een alternatieve cultuur
kunnen ze met een herwonnen zelfvertrouwen
de stap zetten naar de postkapitalistische
zelforganisatie. Organisatiewijzen
zoals de autonomie van de zapatisten
die bewust de mens en niet de
winst centraal stellen’.[22]

De menselijkheid in het anarchistische
recht levert een centraal stellen van de
mens op. In het statelijke recht is de
staat centraal gesteld. Dat laatste laat lijken
alsof daarmee het door de staat geproduceerde
recht een neutrale instelling
is, want naar zijn pretentie ‘zonder
aanzien des persoon’ van toepassing.
Maar in het menselijke bestaan geldt: //in
niets neutraal//.

==== Voetnoten ====

  *[1] Wie nog twijfelt is het lezen aan te raden van de Franse onderzoeksjournalist Marc Roche, Le capitalisme hors la loi, Paris, 2011.
  *[2] Zie M. Rajsfus, Les mercenaires de la république, Paris, 2008.
  *[3] Zie bijvoorbeeld de Franse ‘worgwetten’ (lois scélérates) die elke vorm van anarchistische propaganda in de kiem moesten doen smoren. Een en ander wordt beschreven in de heruitgegeven brochure met drie teksten uit 1898-1899, zie: F. De Pressensé, Un juriste, É. Pouget, Les lois scélérates de 1893-1894, Marseille, 2008. Een voorbeeld uit het heden? Zie naar aanleiding van de Franse ‘affaire Tarnac’, Alain Brossat, Tous coupat tous coupable, le moralisme antiviolence, 2009. De ‘affaire Tarnac’ begint in november 2008. Met een overmacht aan antiterreurpolitie wordt een groep van negen mensen van bed gelicht, in hun boerderij in het dorp Tarnac. Zij zouden een ‘criminele organisatie van terroristische strekking’ vormen en behoren tot ‘ultralinkse anarcho-autonome kringen’ (typering verzonnen door het Franse ministerie van binnenlandse zaken). Wat maakt hen verdacht? Zij beschikken niet over draagbare telefoons (wel over een vaste telefoon, die al een jaar wordt afgeluisterd). In de schuur is ook een ladder aangetroffen… Kort na de inval van de politie schreef de Italiaanse kritische maatschappijfilosoof G. Agamben een open brief over deze affaire; zie de site: http://www.devrije.nl/archives/00002528.html . Tot op heden (februari 2012) kent de affaire nog geen gerechtelijke afloop. Er is inmiddels in Frankrijk een ‘contrasubversieve criminologie’ ontwikkeld, waarmee ondermeer de Franse socioloog M. Rigouste zich in kritische zin bezig houdt; zie bijvoorbeeld diens Les marchands de peur, La bande à Bauer et l’idéologie sécuritaire, Paris, 2011.
  *[4] Een studie over de uitzonderingsstaat vindt men bij G. Agamben, État d’exception, Parijs, 2003. Ook het Nederlandse wettenrecht is er met strafrechtelijke en publiekrechtelijke bepalingen op toegesneden. Verder kan de overheid, waar die dat denkt nodig te hebben, teruggevallen op de Wet buitengewone bevoegdheden burgerlijke gezag (die het inrichten van concentratiekampen mogelijk maakt; er wordt immers over interneren gesproken) en de Coördinatiewet uitzonderingstoestanden. 
  *[5] In de jaren 1966-1979 heeft Agnoli daar in artikelen ruime aandacht aan besteed. Die artikelen zijn gebundeld uitgekomen onder de titel Faschismus ohne Revision (Freiburg, 1997). Een doorwrochte beschouwing daarover vindt men bij W. Bonefeld, ‘On Fascism: A note on Johannes Agnoli’s Contribution’; zie voor deze beschouwing, waaraan ik hier een en ander ontleen, de site: http://libcom.org/library/on-fascism-bonefeld .
  *[6] R. Michels, Zur Sociologie des Parteiwezens, Untersuchungen über die oligarchische Tendenzen des Gruppenlebens (1911), vele herdrukken. 
  *[7] C. Ward, ‘Anarchism as a theory of organisation’ in: Anarchy, nr. 62, Vol. 6, 1966, p. 98-99.
  *[8] Agnoli, De transformatie van de demokratie, Nijmegen, 1971, p.55.
  *[9] Het is Eva die in zijn ogen begiftigd is met een portie subversiviteit.
  *[10] J. Agnoli, Subversive Theorie, ‘die Sache selbst’ und ihre Geschichte, Freiburg, 1996.
  *[11] C. Ward in: Anarchy, nr. 62, Vol. 6, 1966, p. 97-109.
  *[12] P.-J. Proudhon, De la justice dans la Révolution et dans l’Église, t.1, p. 296, geciteerd bij : J. Jourdain, Proudhon. Un socialisme libertaire, Paris, 2009, p.10. Zie ook de juridische studie van S. Chambost, Proudhon et la norme, Pensée juridique d’un anarchiste, Rennes, 2004.
  *[13] P.-J. Proudhon, Qu’est-ce que la propriété ?Ou recherches sur le principe du droit et du gouvernement, (1840), Garnier-Flammarion, Paris, 1966, p. 68.
  *[14] E. Reclus, Evolutie, revolutie en het anarchistisch ideaal, (1898), Amsterdam (met voorwoord van Domela Nieuwenhuis).
  *[15] G. Landauer, Revolution, (1907), Berlin, 1974, zie met name p. 12-17.
  *[16] A.L. Constandse, ‘De verschijningsvormen van het anarchisme’, in: De Gids, nr. 4, 1974, p. 245-257; p. 249.
  *[17] Devolutie is wel een juridisch begrip, maar daar verwijs ik niet naar. Het gaat hier om afwenteling afgeleid van het werkwoord afwentelen. Met een devolutief proces verwijs ik naar het afwentelen van statelijkheid; statelijkheid heeft hier de betekenis van het vermogen om te verschijnen in de vorm van eenzijdige gezagsbinding.
  *[18] Th. Holterman, Anarchistische staatsopvatting. Een paradox?, Deventer, 1980, p. 14, 21.
  *[19] Uri Gordon, ‘Anarchism reloaded’, in: Journal of Political Ideologies, februari 2007, p. 29-48.
  *[20] ‘Sociétés contre l’État’, in : Le Monde libertaire, bijzonder nummer 39, 15 juli – 8 september 2010, p. 19-20.
  *[21] Het betreft aanhangers van de antikapitalistische beweging die streeft naar autonomie van de indiaanse bevolking in Mexico. Naamgever van de beweging is de Mexicaanse anarchistische opstandelingenleider E. Zapata (1879-1919).
  *[22] Mathias Bienstman, ‘Het zelfbestuur van de Zapatisten’, overgenomen uit: http://yabasta2.yichalal.be/Het-zelfbestuur-van-de-Zapatisten?debut_articles=40.


{{tag>Recht}}
Anarchisme.nl

Gebruikershulpmiddelen

Site-hulpmiddelen

Paginahulpmiddelen
