Anarchisme.nl

Deze pagina is alleen-lezen. Je kan de broncode bekijken maar niet veranderen. Neem contact op met de beheerder als je denkt dat dit niet klopt.
====== Anarchisme en recht I - Het Anarchisme als bron van vrijheidslievende ideeën ======
//Door [[Thom Holterman]]//

  *Verschenen: 2012
  *Bron: [[De AS]], 40ste jaargang, nummer 179

Dit is het eerste artikel geschreven in een reeks van zes artikelen over Anarchisme en Recht door Thom Holterman in nummer 179 van De AS. 

Dit is het tweede artikel: [[Anarchisme en recht II - Ook anarchisten regelen zaken door middel van procedures]].

----

====== Anarchisme en recht I - Het Anarchisme als bron van vrijheidslievende ideeën ======

//In westerse beschouwingen over het recht wordt dit sociale verschijnsel al snel aan het bestaan
van de staat gekoppeld, zoals letterlijk in rechtsstaat. De aandacht gaat dan uit naar
staatsapparaten als de ‘wetgevende macht’ en de ‘rechterlijke macht’. Dit alles leidt vervolgens
tot het uit het beeld verdwijnen van de mens. Als het al over menselijk handelen gaat,
dan wel over ‘gedrag’ dat gemodelleerd moet worden naar wat binnen en vanwege de staat
als wenselijk wordt geacht.//

//Wat nu als in een sociale theorie over maatschappelijke verhoudingen de staat is weggedacht,
zoals in het anarchisme? Betekent dit dan dat ook het recht een onbestaanbare sociale
categorie is geworden? Met deze vraagstelling zien anarchisten zich in dubbele zin geconfronteerd.
In de eerste plaats wordt hen gewezen op het feit dat zonder recht geen samenleving
mogelijk is. In de tweede plaats voelen ze zich vaak in verlegenheid gebracht als men
hen er op wijst, dat bepaalde door hen mondeling gegeven of op schrift gestelde voorschriften
wel degelijk een rechtskarakter hebben.//

Wie dit een aantijging vindt, ontgaat het
dat slechts het //statelijke// recht wordt verworpen.
Die concentratie op statelijk
recht ontneemt het zicht op het feit dat
het menselijk handelen zelf een bron
van allerlei vormen van recht is. Hieronder
zal ik dit aannemelijk maken. Het
doel daarbij is dat duidelijk wordt dat
er, zonder dat we er erg in hebben, in de
maatschappelijke werkelijkheid een dosis
‘anarchistisch recht’ wordt geproduceerd.
Alvorens daar nader op in te
gaan, moet worden geëxpliciteerd van
welk anarchisme in mijn beschouwing
sprake is. Daarover het volgende.

Anarchisme. Geen definitie hier, wel een
positiebepaling. Het anarchisme sluit
aan in de rij bij wat zich in de loop van
vele eeuwen aan radicaal verzet heeft
gemanifesteerd tegen overheersers. Het
vindt vervolgens zijn grond in het negentiende-eeuwse
anarchisme. Het is
dan vooral een arbeidersbeweging. Het
ondergaat invloeden vanuit het utopisch
socialisme, het radencommunisme,
het radicale individualisme. Als het
ophoudt een arbeidersbeweging te zijn,
blijkt het zich in de jaren zeventig van
de twintigste eeuw te verrijken met bijdragen
uit de feministische en ecologische
hoek. Kortom, het zinkt weg en
raakt daar weer in zwang, waar het een
nieuwe bestaansgrond vindt.[1]

==== Subversiviteit ====

Het anarchisme nodigt uit tot subversiviteit
omdat het zich richt op verandering
van de bestaande maatschappelijke
omgeving. Het is hervormingsgezind
met een radicale grondtoon. Daarvoor
heeft subversiviteit twee zijden: die van
de omwerking van het oude en tegelijkertijd
de creatie van het nieuwe.[2]

Het anarchisme werkt met het perspectief
van een niet-kapitalistische samenleving.
Het verzet zich tegen verschijnselen
als hiërarchie, autoriteit, dwang,
disciplinering, onrechtvaardigheid. Het
is voor het vrije denken en daarmee
voor de bevrijding van de mens, mannen
en vrouwen – uit middeleeuws aandoende
posities, zoals tot in onze dagen
in stand gehouden door de bekende religies.
Het is een bron van vrijheidslievende
ideeën.

Het hecht belang aan basisdemocratie
en internationalisme, aan humanistisch
rationalisme en vrije wetenschap (‘anything
goes’). Het staat voor antimilitarisme.
Het propageert ‘beginnen’, niet
het wachten op de ‘Grand Soir’. //Beginnen// [3]
 aan de hervorming: klein of
groot, spectaculair of niet. In de maatschappij,
buiten de staat om. Zo is alles
welkom wat daaraan bijdraagt, van de
ontwikkeling van vrije cultureel-pedagogische
centra [4]
 tot de opbouw van een
parallelle sociale, libertaire economie.

Met de opbouw ervan kan al worden
begonnen in het dagelijkse leven. Waar
het op aankomt zegt Johannes Agnoli [5]
in een vraaggesprek uit 1998, nadat hij
een groot deel van zijn leven besteed
heeft aan het analyseren en kritiseren
van het politieke systeem binnen de kapitalistische
maatschappij, is de oriëntatie
op het dagelijkse leven. Zijn tijdgenoot
Raoul Vaneigem [6], die eveneens al
een groot deel van zijn leven besteedt
aan het formuleren van zijn aversie
tegen het kapitalistische systeem en de
onderdrukking van mensen, wijst ook
in de richting van het dagelijkse leven.
Op zijn minst, zegt hij, kunnen we onze
kinderen leren de leugens te ontmaskeren
van het op winstbejag gerichte commerciële
systeem, dat op zoek is naar
een clientèle om dat op te lichten.
Tegelijk moeten we ze de kwaliteit van 
de producten leren waarderen om zo te
stoppen met de consumptie van //fast
food//, om zo de handelswaar te boycotten
die de gezondheid, de smaak en het natuurlijke
milieu bedreigt.[7]

Na de concentratie van het anarchisme
op de arbeidersbeweging en op het
linksradicalisme van de jaren zestig,
krijgt nu dus het ‘dagelijks leven’ de
volle aandacht. Zijn deze drie elementen
wel zo scherp te scheiden? De beantwoording
van deze vraag hangt van de
eigen positiekeuze af. Het antwoord is
//ja// voor wie zijn hoop op fundamentele
verandering van de maatschappij op het
verzet van de arbeidersmassa’s vestigt
en wacht op de ‘Grand Soir’. Het antwoord
is //neen//, als men beseft dat binnen
het kader van het anarchisme nooit op
een eendimensionale wijze over ‘fundamentele
verandering’ is gedacht, althans
als men zich oriënteert op bekende
woordvoerders ervan.[8]

Zeker, het economische element speelt
een overheersende rol bij het bestaan
van fundamentele belangentegenstellingen
in de maatschappij (zoals het overheersen
van de private eigendom van
de productiemiddelen; niet-democratisch
genomen productiebeslissingen).
Het machtsaspect in maatschappelijke
verhoudingen is dan wel ontegenzeggelijk
economisch bepaald, maar het verschijnsel
‘macht’ heeft een veel omvangrijker
‘impact’. Vanuit het anarchisme
bezien is en wordt het dus óók als een
moreel, psychologisch, pedagogisch en
cultureel probleem begrepen. Klassieke
anarchisten en hun opvolgers hebben
dat steeds voorgehouden, aangedragen
en waar mogelijk uitgewerkt.

Wie overdenkt wat er allemaal moet gebeuren
wil een geslaagde ‘sociale revolutie’
uiteindelijk een libertaire maatschappij
opleveren, beseft welk een gigantisch
complexe operatie dit betreft.
Als operatie is die net zo min volledig te
overzien als de uitvoering van ‘grote
werken’ (denk bijvoorbeeld aan de
Betuwelijn met zijn overschrijding van
vele honderden miljoenen euro’s – en
hier ging het slechts om een spoorlijn!).
Wat wel is te overzien, is het dagelijks
leven. Het betreft ‘ons’ dagelijks leven.
Ik denk daarbij niet in termen van ‘neoindividualisme’
maar in termen van
‘communale individualiteit’.[9]
 De term
verwijst naar de wisselwerking tussen
mensen onderling, in welke wisselwerking
‘samenleven’ ontstaat. Dat begint
in het dagelijks leven.

==== Gemeenschappelijke Belangen ====

Het dagelijks leven vormt natuurlijk al
heel lang onderwerp van aandacht binnen
het anarchisme. Het gaat bijvoorbeeld
om libertaire onderwerpen als het
‘vrije huwelijk’, de ‘vrije liefde’, het
commune-leven, het werken in een ‘productieve
associatie’. Vaak wordt niet
eens de term anarchisme gebruikt maar
gaat het wel om anarchistische uitingen,
in de kunst, in de maatschappijkritiek,
zoals het geval was met het //Internationale
Situationisme// en zijn kritiek op het leven
van alle dag. En hoewel er geen directe
referentie is met ‘het anarchisme’ acht ik 
bijvoorbeeld wat in Frankrijk Amap worden
genoemd (Association pour le maintien
d’une agriculture paysanne;
Vereniging ter behoud van een kleinschalige
land- en tuinbouw) een welkom
element in de ontwikkeling van
een parallelle sociale, libertaire economie.

Het gaat hier om een beweging waarbij
mensen spontaan geneigd zijn hun gemeenschappelijke
belangen te behartigen
door zich op vrijwillige basis met elkaar
te verenigen. Men kan er nu mee
beginnen: [a] de aangeslotenen nemen
seizoensgebonden groenten en fruit af;
[b] de kleine agrarische producenten
zijn verzekerd van afzet; [c] er hoeft niet
met producten van heinde en ver te
worden gesleept. Dit geldt dus vooral
voor agrarische gebieden.[10] Voor grootstedelijke
gebieden ligt het misschien
meer voor de hand Lokale Economische
Transactie (LET) systemen tot ontwikkeling
te brengen om een Leefbare Eigen
Toekomst (LET) te scheppen.[11] Het gaat
daarbij om het opzetten van lokale netwerken.

Betreffende agrarische verenigingen en
urbane systemen kunnen worden gezien
als ‘sociale velden’ en hebben een
relatief autonoom bestaan. Het bestaan
kan zowel van tijdelijke [12] als van meer
duurzame aard [13] zijn.

Voor de uitvoering van deze ‘alledaagse
zaken’, voor het leveren van een praktische
bijdrage die in het libertaire denken
inpasbaar is, voor dit ‘immediatisme’,
heeft men geen omvattende achterliggende
visie nodig. Ook zonder een
dergelijke visie kan men het nuttig vinden
om een afnemer van een Amap te
zijn. Dat wil niet zeggen dat zo’n visie
van geen waarde is. Integendeel. Ziet
men een Amap als het begin van het
bouwen aan een andere wereld, dan is
er sprake van een lang traject. Het is dan
goed een visie te hebben omdat men anders
al gauw structureel onmachtig is
om het hoofd te bieden aan nieuwe problemen,
die zich ongetwijfeld zullen
aandienen. Bovendien, als men coherentie
wil kunnen aanbrengen tussen al die
verschillende uitingen, is een visie, in
dit geval een visie op een libertaire
maatschappij, onontbeerlijk.

Het anarchisme gaat dan wel uit van
een horizontaal gestructureerde gemeenschap,
maar dat betekent nog niet
zonder meer bijvoorbeeld het bestaan
van een machtsvrije dialoog. Het aannemen
van het bestaan van een dergelijke
perfectie zou ons doen belanden in een
utopie, wat meteen de discussie over
‘anarchistisch recht’ zoals ik dat opvat,
overbodig zou maken. 

Hoe nu verder? Een aantal thema’s hierboven
aangestipt, zal verderop in dit
nummer terugkomen. Een thema dat
hier niet is genoemd, betreft de verhouding
tussen recht en anarchisme. Dat ga
ik met nadruk in dit nummer behandelen.
Waarom?

In het kader van het anarchisme is het
recht vooral begrepen als wettenrecht,
als statelijk recht. Dit heeft ertoe geleid
de verhouding ‘anarchisme – recht’ te
zien als //divergerend//. Het statelijke recht
wordt dan ook gegeseld met anarchistische
kritiek. Ik doe daar niets aan af.
Echter, er is ook veel //niet-statelijk// recht te
ontdekken. Wie dat onderzoekt, komt
uitingen ervan tegen die zich zodanig
met het anarchisme verhouden, dat men
van //convergentie// tussen anarchisme en
recht kan spreken. Ik zal dat elders in dit
nummer aannemelijk maken.

==== Voetnoten ====

  *[1] Zie ook de ten geleide van Roger Jacobs en Johny Lenaerts in het eerste nummer van //verZ//, Hasselt (België), januari - maart 1996.
  *[2] Al te vaak wordt het woord ‘tegelijkertijd’ (‘zugleich’) in het bekende motto van Bakoenin vergeten: ‘die Lust der Zerstöring ist //zugleich// ein schaffende Lust’.
  *[3] Dit werkwoord vormt tevens de titel van de bundel teksten van G. Landauer, //Beginnen,
Aufsätze über Sozialismus//, (1907-1915), Wetzlar, 1977.
  *[4] Ik denk hierbij bijvoorbeeld aan wat de Spaanse pedagoog en anarchist Francisco Ferrer (1859-1909) voor Spanje betekend heeft met zijn introductie van de //École Moderne//.
  *[5] Agnoli (1925-2003), niet-dogmatisch marxist, sociaal-anarchist; Duitse politicoloog van Italiaanse afkomst. Scherp criticus van de kapitalistische maatschappij en het ermee samenhangende politieke systeem. Bekend geworden met zijn //De transformatie van de demokratie// (in het Duits, Berlijn, 1967; in het Nederlandse vertaald, SUN, Nijmegen, 1971; waarin mede opgenomen ‘Stellingen over de transformatie van de democratie en de buiten-parlementaire oppositie’, 1968).
  *[6] R. Vaneigem (1934), Belgische libertaire maatschappijfilosoof; van 1961 – 1970 lid van de Situationistische Internationale. In die jaren bekend geworden met zijn //Handboek voor de jonge generatie// (in het Frans, Parijs 1967; in het Nederlands vertaald, 1978).
  *[7]  R. Vaneigem, //Rien n’est sacré, tout peut se dire//, Paris, 2003, p. 79. Tegenover ‘fast food’ staat ‘slow food’. Het idee van ‘slow’ is ook doorgedrongen in de wetenschap vergelijk de ‘Slow Science Academy’ (zie de site: http://slow-science.org/).
  *[8] Dit leest men zelfs bij iemand als Bakoenin in zijn aanbeveling de maatschappij zo te organiseren dat een ieder er de middelen vindt ten behoeve van de ontwikkeling van zijn vermogens om deze te gebruiken voor zijn werk, waarbij die organisatie het tevens onmogelijk maakt dat de een de ander uitbuit (etc.). En dan komt het: de algehele realisatie ervan  zal ongetwijfeld het werk van eeuwen zijn. M. Bakounine, ‘Fédéralisme, socialisme et Antithéologisme’, in: //Oeuvres//, Paris, 1980, p.93.
  *[9] Term ontleend aan A, Ritter, //Anarchism. A theoretical analyses//, Cambridge (N.Y) / London, 1980. Ritter spreekt over ‘communal individuality’. Hij werkt daarmee omdat hij niet vrijheid, maar gemeenschap en individualiteit als anarchistische hoofddoelen ziet. Met ‘individualiteit’ denkt hij aan de groei van persoonlijkheid in de zin van ‘zelfontplooiing’. ‘Gemeenschap’ vat hij in een meervoudige zin op als ‘conversation’ (Godwin), ‘productieve associatie’ (Proudhon, Bakoenin), overige vormen van coöperatieve vereniging en samenwerking (Kropotkin). Hoe verschillend ook, wat deze sociale vormen weergeven ten aan zien van relaties in een libertair gemeenschap is, aldus Ritter, dat zij berusten op een ‘wederkerig bewustzijn’ (p. 25-26).
  *[10] Wie meer anarchistische ideeën zoekt om anders in het dagelijks leven te staan, vindt wellicht iets van zijn gading bij T. Hodgkinson, //Leve de vrijheid. Hoe ontkom ik aan de cultuur van het moeten//, Amsterdam, 2007.
  *[11]  Zie de site: http://www.sdnl.nl/lets.htm ). Alle systemen betreffen plaatselijke, beperkte kringen van belanghebbenden, materieel en ideëel. De ideeën ervan gaan mede terug op het werk van E.F. Schumacher, //Small is beautiful//, (1973).
  *[12] Zie bijvoorbeeld Hakim Bey, D//e Tijdelijke Autonome Zone, (TAZ). Immediatisme//, Amsterdam, 1994, (eerste versie van 1985).
  *[13]  De rechtsantropologe Sally Falk Moore deed jaren geleden onderzoek naar wat zij noemt ‘semi-autonome sociale velden’. Dat onderzoek maakt duidelijk dat er, zoals binnen het grootstedelijk verband van New York, een sociaal verband bestudeerbaar is in de vorm van een geheel eigen (autonome) ‘rechtsgemeenschap’ (hier de productie van dure damesconfectie). Zie haar artikel ‘Recht en sociale verandering. Het ‘semi-autonomous social field’ als geschikt onderzoeksobject’, in: //Recht en Kritiek//, nr. 3, 1984, p. 264-283. Zij is mede bekend van haar eerdere, omvangrijke werk //Law as process// (1978).

{{tag>Recht}}
Anarchisme.nl

Gebruikershulpmiddelen

Site-hulpmiddelen

Paginahulpmiddelen
